Çölyak hastalığı yaşayanlar beslenme süreçlerinde ve sosyal hayatlarında zorlu süreçler yaşıyor. Konu hakkında araştırma yapanlar ise Çölyak nedir? Çölyak hastalığı nedir? Çölyak hastalığı, belirtileri nelerdir? Çölyak teşhisi ve tedavisi nasıl yapılır gibi konuları araştırıyor. İşte çölyak hastalığının merak edilenleri…
ÇÖLYAK NEDİR?
Çölyak hastalığı (ya da Gluten Enteropatisi), bağırsaklardaki sindirimi sağlayan villus [tüysü oluşumlar] denilen yapıların bozulmasına sebep olan ve dolayısıyla da yiyeceklerdeki besinin emilmesini engelleyen ve ince bağırsakta hasarlar oluşturan bir sindirim sistemi hastalığıdır. Bu hasara buğday, arpa, çavdar, yulaf gibi tahılların içerisinde bulunan guluten isimli bir protein neden olmaktadır.
Çölyak hastalığı genetik bir hastalıktır. Ailevi kalıtım söz konusudur. Hastalık yaşamının her hangi bir bölümünde ortaya çıkabilmektedir. Çölyak hastalığının literatürde; çocukluk, ergenlik, orta yaş ve yaşlılıkta ortaya çıktığı görülmüştür.
Çölyak hastalığı genetik bir hastalıktır. Ailevi kalıtım söz konusudur. Hastalık yaşamının her hangi bir bölümünde ortaya çıkabilmektedir. Çölyak hastalığının literatürde; çocukluk, ergenlik, orta yaş ve yaşlılıkta ortaya çıktığı görülmüştür.
Çevresel Nedenler
• Anne sütünün verilmemesi
• Kullanılan mamanın türü
• Günlük alınan gluten miktarı
• Tahıl tipleri
• Uzun süreli antibiyotik kullanımı
Alınabilecek Tedbirler
• Anne sütünün teşviki ve bebek dostu hastaneler
• Toplumu beslenme konusunda bilinçlendirme çalışmaları
• Tedaviye yönelik hizmetler
ÇÖLYAK VE GÖRÜLME SIKLIĞI
Çölyak Hastalığı Görülme Sıklığı Ve İllere Dağılımı
Çölyak hastalığı (ya da Gluten Enteropatisi), bağırsaklardaki sindirimi sağlayan villus [tüysü oluşumlar] denilen yapıların bozulmasına sebep olan ve dolayısıyla da yiyeceklerdeki besinin emilmesini engelleyen ve ince bağırsakta hasarlar oluşturan bir alerjik sindirim sistemi hastalığıdır. Bu hasara buğday, arpa, çavdar, yulaf gibi tahılların içerisinde bulunan guluten isimli bir protein neden olmaktadır.
Çölyak hastalığı genetik bir hastalıktır. Çölyak hastalığı yaşam boyu süren gıda alerjisidir. Günümüzde insanoğlunun en sık rastlanan genetik hastalığı olarak kabul edilmektedir.
Çölyak hastalığının tek tedavisi ömür boyu buğday, arpa, çavdar, yulaf tahılları ve bunlardan üretilen besinlerde bulunan glutenden uzak sıkı bir diyettir.
Ülkemizde Çölyak hastalığı görülme sıklığı yüzde 1 ile binde 3 arasında değişmekte olup Türkiye'de 250 bin ile 750 bin arasında çölyak hastası tahmin edilmekte iken ancak yüzde 10'nuna tanı konulduğu dikkate alındığında 25 bin ile 75 bin arasında tanı almış hasta beklenmektedir. Toplumda tanı almamış hastalar buz dağının görünmeyen kısmıdır. Bakanlığımızın Sağlık Bilgi Sistemlerinden elde edilen verilere göre Türkiye'de tanı konan çölyak hastalığı sayılarının bölgelere göre dağılımı 2017 yılı için aşağıda verilmekle birlikte 2019 yılı Mayıs ayı itibari ile ülkemizdeki Çölyak hasta sayısı 68123'dür.
Avrupa'da hastalığın görülme sıklığı 1/350 ile 1/2000 arasında değişirken İrlanda ve Avusturya'da hastalık prevelansı daha yüksektir. Görülme sıklığı Kuzey Amerika'da Avrupa'dan düşüktür.
Çölyak hastalığı (ÇH) yaşam boyu süren tek gıda alerjisidir. Günümüzde insanoğlunun en sık rastlanan genetik hastalığı olarak kabul edilmektedir. Olgular asemptomatik olabildiği gibi, tanı gecikmesinde ölüme kadar varabilen geniş bir klinik yelpaze ile karşımıza gelebilmektedir. Çölyak hastalığı tanı öncesi yüksek morbidite ve mortaliteye neden olurken, tanı konulduktan sonra hastalık olmaktan çıkarak bir yaşam biçimi haline gelmektedir.
Görülme sıklığı yüzde 1 ile binde 3 arasında değişmekte olup Türkiye'de 250 bin ile 750 bin arasında çölyak hastası tahmin edilmekte iken ancak yüzde 10'nuna tanı konulduğu dikkate alındığında 25 bin ile 75 bin arasında tanı almış hasta beklenmektedir. Toplumda tanı almamış hastalar buz dağının görünmeyen kısmıdır.
Çölyak Hastalığı ICD kod sisteminde diğer sindirim sistemi hastalıklarında yer almaktadır. 2003 hastalık yükü çalışmasında da bu başlık altında tanımlanmış olup ayrıca çalışılmamıştır.
ÇÖLYAK BELİRTİLERİ, TANISI VE KOMPLİKASYONLARI
Hastalık bazı bireylerde yıllarca hiç belirti vermez veya çok hafif seyredebilir ve kişi çölyaklı bir hasta olduğunu uzun süre fark etmeyebilir. Hastalık tipik belirtilerle başlayabileceği gibi çok hafif belirtilerle de seyredebilir.
Çölyak hastalığı olan çocuklarda özellikle karın ağrısı, karında şişlik, ishal, huzursuzluk, iştahsızlık, enfeksiyonlarda artış ve gelişme geriliği, kusma, kilo alamama ve boy uzamasında yavaşlama gibi tipik belirtilerle ortaya çıkabilir. İleri yaşlarda hastalığın belirtileri daha geniş bir yelpazeye yayılır.
Yetişkinlerde görülen belirtiler şunlardır:
• Karın Bölgesinde öne doğru şişkinlik
• Yaşa göre kilo azlığı
• Kas zayıflığı
• Kansızlık
• Dışkıda anormallik, büyük tuvalet ihtiyacının artması
• İshal
• Kusma
• Bezginlik
• Nedeni bilinmeyen karaciğer hastalıkları
• Büyüme geriliği
• Ağız içinde oluşan aftlar
• İştahsızlık, gaz şikayetleri
• Eklem ve kemik ağrıları
• Sinirlilik
• Ciltte kaşıntılı döküntüler
Çölyak hastalığı her yaşta teşhis edilebilmekle birlikte teşhisi zor olan hastalıklardan biridir. Çünkü belirtiler çoğunlukla ilişkili bir başka hastalığı da düşündürmektedir. Örneğin erken osteoporoz, kansızlık, teşhis edilmemiş laktoz alerjisi gibi hastalıklarla benzer belirtiler gösterdiğinden karıştırılabilir.
Çölyak hastalığının insan sağlığı üzerinde önem taşıyan birçok değişimlere neden olmasından dolayı doğru teşhisi önemlidir. Teşhis yöntemlerinden kan testleri serolojik özel testler (AGA, EMA) ile ön tanı konmakta ancak kesin tanı ince bağırsak biyopsisi ile konmaktadır.
Çölyak hastalığı ile ilintili hastalıklar şunlardır:
• Tip1 DM
• Otoimmüntiroid hastalığı
• Otoimmün karaciğer hastalığı
• IgA eksikliği
• Down, Turner, Willians Sendromları.
Tedavi edilemezse çölyak hastalığının kısa ve uzun vadedeki riskleri nelerdir?
• Malabsorbsiyon
• Büyüme geriliği
• Hipokrommikrositer anemi
• Megoblastik anemi
• Kalsiyum ve K vitamini eksikliği
• Otoimmün hastalıkların prevelansında artış
• Osteoporoz
• Kısırlık, düşük
• Depresyon
• Lenfoma
• Kalın ve ince bagırsak kanserleri
ÇÖLYAK HASTALIĞININ TEDAVİSİ NEDİR?
Çölyak hastalığının tek tedavisi ömür boyu buğday, arpa, çavdar yulaf tahıllarında bulunan glutenden uzak sıkı bir diyettir.
Çölyak hastaları, buğday, arpa, çavdar, yulaflı gıdalar tüketmedikleri gibi ayrıca marketlerde satılan hazır gıdaların içeriklerine dikkat etmelidirler. Mutlaka gluten içermeyen gıdalar tüketmeliler.
Doğal glutensizlerin dışında glutensiz olarak tanımlanan bir gıda tam anlamı ile glutensiz değildir. Diğer bir deyişle sıfır glutenli bir yaşam olanaksızdır. WHO (World Health Organization-Dünya Sağlık Örgütü) ve FAO (Food and Agriculture Organization- Amerikan Gıda ve Tarım Örgütü) 1998'de kilogramında 200 mg dan daha az gluten içeren gıdaları glutensiz gıda olarak ilan etmiştir. Ancak 2007 yılında bu sınır 20 miligrama çekildi. Günümüzde de kilogramında 20 mg'dan daha fazla gluten içermeyen gıdalar glutensiz gıda olarak kabul edilmektedir. Ülkemizdeki glutensiz ürün tebliğ uygulamalarda da 2007 yılında kabul edilen değer kullanılmaktadır.
Çölyak hastaları için güvenli yiyecekler:
• Tüm sebzeler,
• Tüm meyveler,
• Tüm bakliyatlar,
• Tüm katkısız katı ve sıvı yağlar,
• Yumurta, bal, reçel, basit toz şeker, zeytin,
• Et, balık, tavuk, (Bu ürünler katkılı olmadıkları gibi daha önce unla kızartılmış bir yağda kızartılıp işleme tabi tutulmamalıdır.)
• Una batırılmamış konserve çeşitleri,
• Mısır, pirinç, patatesin hem kendileri hem de unları besin hazırlamada kullanılabilir. Ayrıca kestane unu, nohut unu, soya unu, üzüm çekirdeği unu da kullanılabilir.
• Evde çekilmiş güvenli baharatlar.
Çölyak hastalığında diyet tedavisinde tüketilmemesi gereken besinler:
• Buğday, arpa, çavdar ve yulaf katkılı her türlü ürün. (un, bulgur, bulgur pilavı, irmik, makarna, şehriye, kuskus, ekmek, kek, pasta, kurabiye, bisküvi, börek, çörek, gofret, simit, kraker, dondurma külahı, unlu tatlılar, gluten içeren hazır salça, ketçap, un ilave edilen çorbalar, soslar, tarhana, yarma gibi).
• Galeta ununa, una batırılarak kızartılmış tavuk balık gibi et ürünleri.
• Malt kullanılan içecekler, bira votka cin v.b.
• Guten içeren hazır çorbalar, köfte, pane harçları gibi hazır çeşniler.
• Sirke, çikolata, puding, sakız, ketçap, mayonez, dondurma gibi gıdaların bazılarında gluten bulunabilmektedir. Bunlar yenilmeden önce muhakkak ürün hakkında bilgi edinilmelidir.
• Tuzlu, soslu kuruyemişler, glutenle yapıştırıldığı için yasaktır. Ancak bunların glutenle işlem görmemiş hali, gluten içermeyen kuruyemişler serbesttir.
Glutensiz diyette ayrıca nelere dikkat edilir?
• Doğal gıdalara önem verilmeli. (süt-et-balık-yumurta-sebze-kurubaklagil-pirinç-mısır-patates)
• Okul ve dışarıda yemek yerken dikkatli seçimler yapılmalı.
• Buğday unu karışık mısır unu, pirinç ununa dikkat edilmeli.
• Etiketsiz gıda tüketiminde çok dikkatli olunmalı.
• İlaçlar, kozmetik ürünleri, şampuan, kremler vb. gluten içerikleri yönünden dikkatli kullanılmalı.
• Pişirme ve hazırlık aşamasında güvenli gıdaların glutenli gıdalarla bulaş olmamasına dikkat edilmeli.
Tedavi için Başvurulacak Merkezler:
- Üniversite Hastaneleri Endokrinoloji, Gastroentroloji ve Metabolizma anabilim dalları
ÇÖLYAK VE GLUTEN
Glutenin besin hazırlamadaki görevleri :
• Hamurun kabarmasını sağlar.
• Gıdaların raf ömrünü uzatır.
• Elde edilen besin mamulünün kalitesini arttırır.
• Bu nedenle glutensiz unlarla yapılan ürünler çabuk bayatlamakta şekil verilirken zorlanılmakta ve kabarması gereken birçok unlu mamulde istenen kabarma sağlanamamaktadır.
• Bu sıkıntılar çölyak hastalarının yaşam standartlarını düşürmektedir
Glutenin yerini alabilecek ürünler:
• Pirinç
• Mısır
• Nohut
• Sorghum (darı)
• Greçka (kara buğday)
• Amaranth
• Quinoa
• Teff
Çölyak hastalığında tüketilen özel glutensiz gıda ürünleri:
• Glutensiz un
• Glutensiz makarna
• Glutensiz şehriye
• Glutensiz çikolata
• Glutensiz kek, kraker
• Glutensiz irmik
• Glutensiz güllaç
• Glutensiz bisküvi
• Glutensiz tarhana.
ÇÖLYAKLA MÜCADELE KAPSAMINDA YAPILACAK ÇALIŞMALAR
• Çölyak hastalığı ile ilgili olarak Sağlık Bakanlığından alınan yazı ve eklerinin incelenmesi sonucu aşağıdaki açıklamaların yapılmasına ihtiyaç duyulmuştur. Çölyak hastalığı, genetik olarak yatkın bireylerde buğday, arpa, çavdar, yulaf gibi tahıl ve tahıl ürünlerinde bulunan "gluten" proteinine karşı duyarlılık sonucu gelişen ince bağırsak hastalığıdır.
• Bu hastalığın tanı yöntemlerinin gelişmesi ve farkındalığın artması ile tanı alan hasta sayısı çoğalmıştır. Çölyak hastalığının şu anda kanıtlanmış tek tedavisi yaşam boyu tam glutensiz diyet uygulamasıdır. Glutensiz diyette buğday, arpa ve çavdar içeren besinler tüketilmemelidir.
• Glutensiz diyet ile yakınmaların kısa sürede kaybolacağı, bağırsakların normale döneceği, hastalığın tanısı alınmazsa veya diyete uyum iyi olmazsa, çocuklarda başta büyüme ve gelişme geriliği olmak üzere; anemi, vitamin yetersizlikleri, diş çürükleri, troit hastalıkları, kemik erimesi, diyabet ve kanser gibi birçok kronik hastalığa yakalanma riski artabileceği, çölyak hastalığı tanısı alan bireylerin glutensiz beslenmeye uymaları halinde, sağlıklı büyüme ve gelişmenin sağlanmasında, yetişkin çağında oluşabilecek problemlerin önlenmesinde ve okul başarısının artmasında etkiliği olduğu bildirilmektedir.
• Buna göre;
• 1.9 Mayıs Dünya Çölyak Günün'ün bulunduğu hafta içerisinde resmi ve özel okul/kurumlarda, okul/kurum yönetimleri tarafından; Ek-1 ve Ek-2'de yer alan bilgilerden yararlanılarak öğrenci, öğretmen, veli, yemekhane-kantin işletmecisi/çalışanı ve diğer okul çalışanlarına yönelik farkındalık eğitimlerinin yapılmasının sağlanması,
• 2. Öğretmenlerin; uzun süren ve düzelmeyen ishal, tekrarlayıcı ve sürekli karın ağrısı, karında şişlik, iştahsızlık, boy kısalığı, ergenlikte gecikme, kusma, kabızlık, kemik erimesi ve kansızlık gibi bulguları fark etmesi halinde öğrencinin çölyak hastası olabileceği konusunda aileyi uyarması,
• 3. Çölyaklı öğrencinin izni alınarak hastalığı ile ilgili diğer öğrencilerin ilgilendirilmesi ve öğrenciye besin ikramında ısrarcı olmamalarının sağlanması,
• 4. Okul/kurumdaki kutlama, sınıf içi ve sınıf dışı etkinliklerde besin ikramı yapılacaksa çölyaklı öğrenci velisinin mutlaka bilgilendirilmesi ve glutensiz besinlerin sağlanması için gerekli önlemlerin alınması,
• 5. Çölyak hastalığının şu anda kanıtlanmış tek tedavisi ömür boyu tam glutensiz diyettir. Bu nedenle; Çölyaklı öğrencilerin beslenmesinin sağlanabilmesi için kantinlerde, okul/kurum ve pansiyon yemekhanelerinde Ek-1, Ek-2'de yer alan bilgiler kapsamında; glutensiz ürünlerin bulundurulması, glutensiz besin hizmetinin sağlanması için gerekli tedbirlerin alınması,
• 6. Okul/kurum yönetimleri tarafından kantin ve yemekhanede çalışan personele hangi besinlerin gluten içerdiği ve glutensiz besin pişirme ve saklama konusunda bilgilendirme yapılması,
• 7. e-okul sisteminde öğrencinin süreğen hastalığının yer aldığı bölüme çölyak tanısı konan öğrencilerin veri girişinin de düzenli olarak yapılması,
• 8. Çölyaklı öğrencilerin yaşam boyunca sağlıklarının korunması ve kendilerini güvende hissetmeleri için okul/kurumda gerekli tedbirlerin alınmasına yönelik yöneticiler, öğretmenler, veliler, kantin ve yemekhane işletmecisi/çalışanlarının yakın iş birliğinde olmasının sağlanması gerekmektedir.